ای کاش که مصداقش نباشیم...!
شخصى آمد حضور امیرالمؤمنین على علیه السلام و عرض کرد: چند کلمه نصیحت به من بگو. امام فرمود:
از آن کسان مباش که آرزوى سعادت آخرت را دارد ولى بدون سعى و عمل، و از آن کسان مباش که می داند راهى که می رود غلط و خطاست و می بایست توبه و بازگشت کند و می خواهد تصمیم به توبه و بازگشت بگیرد ولى همیشه این تصمیم را به تأخیر می اندازد به خیال اینکه هنوز وقت زیاد است و فرصت باقى است؛ هنگام سخن گفتن زاهدانه سخن می گوید؛ همه از فنا و زوال مادیات و دوام و بقاى معنویات دم می زند و می گوید: دنیا نیرزد آنکه پریشان کنى دلى، و انسان نباید گوهر نفیس جان خود را به امور پست و حقیر مادى بفروشد، ولى همینکه از سخن به عمل می آید حریصانه و طمعکارانه عمل می کند و تمام سخنان زاهدانه و عارفانه خود را از یاد می برد؛ اگر دنیا به او رو بیاورد هرگز سیر نمی شود و همیشه فریاد «هَلْ مِنْ مَزید» وى بلند است و اگر دنیا به او پشت کرد و محروم شد نمی تواند عزت و آزادمنشى خود را در سایه قناعت حفظ کند و تن به خوارى و ذلت می دهد؛ از شکر و سپاسگزارىِ آنچه دارد عاجز است و نمی تواند آنها را آنچنان که می بایست اداره کند و طمع به زیادتر بسته است؛ نیکان و صالحان را دوست می دارد ولى مثل آنها عمل نمی کند، و گنهکاران را دشمن می دارد و در عین حال داخل حزب و جمعیت آنهاست و خودش یکى از آنهاست؛ از مردن سخت می ترسد، چون می داند چه اندازه گناهکار است و در عین ترسى که از مرگ دارد باز به اعمال زشت خود ادامه می دهد؛ وقتى بیمار می شود و در بستر می افتد از کردار خود پشیمان می شود و چون بهبود یافت و سلامت بازگشت، دومرتبه در غفلت فرو می رود؛ در وقتى که ابتلا و گرفتارى [ندارد] مغرور و از خودراضى است و همینکه یک نوع گرفتارى برایش پیش آمد، به ناچیزى خود اعتراف و اقرار می کند؛ در امور مادى دنیایى یک خیالى او را به حرکت و جنب و جوش می آورد ولى براى قایقى که سعادتمندى او وابسته به آنهاست در عین اینکه شک ندارد و یقین دارد، از جا نمی جنبد؛ همیشه معصیت را قبل از وقت پیش خرید می کند و توبه را در وقتش تأخیر می اندازد؛ گناه دیگران اگر هم کوچک باشد در نظرش بزرگ می آید در صورتى که خودش گناهان بزرگتر از آن را مرتکب می شود، و در عوض طاعتهاى کوچک خودش در نظرش بزرگ جلوه می کند در صورتى که همان طاعت را وقتى که دیگرى انجام دهد آن را کوچک می پندارد. بالطبع همچو آدمى غفلت با اغنیا را بر بیدارى با فقرا ترجیح می دهد « نهج البلاغه، حکمت 150»
چقدر خوب على علیه السلام فاصله خیال و آرزو را با عمل و حقیقت در ضمن این جمله ها بیان کرده که بهتر از این نمی شود بیان کرد، و چقدر خوب انسان را به خودش می شناساند و خوب خودش را به خودش معرفى می کند. این خیال و آرزو انسان را فریب می دهد، گمان می کند خیال و آرزوى «خوبى» که در دِماغ و دلش بود پس خدا را شکر که از خوبان است. باید بداند که تنها عمل خوب و کار نیک است که انسان را در زمره نیکان قرار می دهد.
قرآن کریم می فرماید: «براى انسان جز به مقدارى که سعى کرده و عمل نشان داده نیست.» « نجم/ 39» اساس سعادت بشر در دنیا و آخرت عمل است و سعى و کوشش.
جهان جهان حرکت و تکاپو و فعالیت است، یک قطره و یک ذره بیکار نیست. ابر و باد و مه و خورشید و فلک و همه چیز دیگر همه در کار و گردش و فعالیت اند، هرکدام در راه خود و مدار خود در حرکت اند. انسان هم مثل همه موجودات دیگر مدارى و خط سیرى دارد و اگر بخواهد به سعادت نائل شود باید مدار خود را طى کند.
معمولًا افرادى که از لحاظ روح و روان، سالم و با نشاط اند و انحرافى پیدا نکرده اند، کمتر به تخیّل و بهم بافتن آرزوهاى دور و دراز و نامعقول می پردازند؛ همیشه عملى فکر می کنند و عملى آرزو می کنند، یعنى آرزوهاى آنها در جهت همان مدارى است که در زندگى دارند، روى بال و پر خیال نمی نشینند و آرزوى امور ناشدنى را نمی کنند. ولى افراد ضعیف که مبتلا به بیمارى روانى هستند و نشاط عمل ندارند و در وجودشان همت و اراده اى موجود نیست، بیشتر بر مرکب سریع السیر خیال سوار می شوند و با خیالاتْ خود را سرگرم می سازند و کمتر به عمل و فعالیت توجه می کنند و به اصطلاح دینى مبتلا به «طول امل» می شوند و آرزوهاى نامعقول می کنند؛ همان طورى که افراد ضعیف یک خاصیت دیگر هم دارند و آن اینکه زیاد آه و ناله می کشند، در فکر چاره و اصلاح کار خود نیستند.
مثل اینکه در وجود انسان یک مقدار معین نیروى مغزى و عضلانى وجود دارد که باید مصرف شود. این نیرو اگر در مغز به صورت خیالات واهى و آرزوهاى دور و دراز مصرف شد دیگر موردى براى فکر صحیح باقى نمی ماند و اگر به صورت آه و ناله و پرحرفى مصرف شد زمینه اى براى عمل مفید و مثبت باقى نمی ماند، و به همین دلیل است که مردان متفکر کمتر گرفتار خیالات واهى می شوند و مردمان مثبت و عملى و فعال کمتر حرف می زنند و آه و ناله و شکایت می نمایند.